Συνέντευξη "Athens Voise"

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ATHNS NOISE ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑ ΧΟΥΡΜΟΥΖΗ

ΕΡΩΤ.   Βραβείο Αναγνωστών 2009. Αισθάνεται διαφορετικά ένας συγγραφέας όταν τιμάται από αναγνώστες και όχι από μια κριτική επιτροπή;

ΑΠΑΝΤ.  Τα βιβλία γράφονται,για να απευθυνθούν στους αναγνώστες διεκδικώντας θέση στο αισθητικό και λογοτεχνικό τους κριτήριο· αυτός είναι ο πραγματικός διαγωνισμός. Η επιλογή τους φανερώνει πως ταξίδεψαν στην ονειρική πολιτεία του λόγου και της φαντασίας που κτίζεται στο μυθιστόρημα, άγγιξε τις ψυχές και τη σκέψη τους και επικοινωνήσαμε μέσα από τις σελίδες του. Ό,τι ελπίζει, δηλαδή, κάθε συγγραφέας. Κατά συνέπεια η επίτευξη του στόχου και η επιβράβευση από τους αναγνώστες μέσα από το διαγωνισμό του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου αποτελεί
ξεχωριστή τιμή. Άλλωστε τα χιλιάδες μέλη των λεσχών ανάγνωσης και οι λοιποί αναγνώστες έλαβαν τον ρόλο μιας ευρύτατης κριτικής επιτροπής, αξιολογώντας και επιλέγοντας από το σύνολο των 324 μυθιστορημάτων που κυκλοφόρησαν στο προσδιορισμένο διάστημα κι όχι μεταξύ ενός περιορισμένου αριθμού αναγνωσμάτων. Γι’ αυτό και η συγκίνηση που νιώθω είναι πολύ μεγαλύτερη.

ΕΡΩΤ. Στιχουργός, ποιητής και πεζογράφος. Ποια ανάγκη σας ωθεί να εκφράζεστε σε διαφορετικές λογοτεχνικές φόρμες και κατά πόσο διαφορετικός ή ίδιος είναι ο Καλπούζος ποιητής από τον Καλπούζο πεζογράφο και στιχουργό;

ΑΠΑΝΤ. Η ανάγκη της μη μονοδιάστατης προσωπικότητας που έχει κάθε άνθρωπος. Δεν ακολούθησα πιστά τον στίχο του Νίκου Καρούζου «Σφάξε τη μια την ομορφιά να πιει το αίμα η άλλη», όμως αφιερώνομαι κάθε φορά σε ένα είδος και για μεγάλη χρονική περίοδο. Η ποίηση και ο πεζός λόγος μονοπωλούν πλέον εδώ και χρόνια το ενδιαφέρον μου. Το τραγούδι λειτούργησε, χωρίς να είναι πρόθεση μου, ως άσκηση και μαθητεία, μέχρι να περάσω στη λογοτεχνία. Σε κάθε περίπτωση, το ένα είδος τροφοδοτεί το άλλο, αν και είναι εντελώς διαφορετικός ο τρόπος γραφής και οι στιγμές της δημιουργίας. Ως εκ τούτου διαφορετικός και ο δημιουργός. Στον στίχο που προορίζεται για τραγούδι αναμετριέσαι με την αυστηρή φόρμα και την οικονομία του λόγου. Στο μυθιστόρημα προέχει η φαντασία και η λογική, ενώ το συναίσθημα γεννιέται ανάλογα με την εξέλιξη της μυθοπλασίας. Στην ποίηση προηγείται το συναίσθημα και έπεται -σχεδόν ταυτόχρονα- η λογική τακτοποιώντας σε κατανοητή σφαίρα τα γεννήματα της ενόρασης. Στην ποίηση καίγομαι κυριολεκτικά από το ιερό πυρ και τη θεία μανία και γράφω σε κατάσταση ενσυνείδητης παραίσθησης.

ΕΡΩΤ. Χρειαστήκατε πολλή έρευνα για τη συγγραφή του Ιμαρέτ και από πού αντλήσατε τις πηγές σας; Μιλήσατε και με ντόπιους;

ΑΠΑΝΤ. Η έρευνα μου κράτησε τρία χρόνια. Σε βιβλιοθήκες της Αθήνας και της Άρτας μελετώντας κείμενα ιστορικά, θρησκευτικά και λαογραφικά, καθώς  και βιβλία αναφορικά με τις βυζαντινές και κλασικές αρχαιότητες της περιοχής. Ακόμη στα αρχεία των υποπροξενείων που λειτουργούσαν τότε στη Άρτα, σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής καθώς και μεταγενέστερων χρόνων, όπου δημοσιεύονταν διάφορες πληροφορίες και στοιχεία, αλλά και κατέγραφαν τις μνήμες τους όσοι έζησαν την περίοδο 1854-1882 ή οι απόγονοι τους μέσα από τις διηγήσεις των προγόνων τους. Επιπρόσθετα, ερεύνησα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, σε σχολικά αρχεία του καιρού εκείνου, μελέτησα βιβλία Ελλήνων και ξένων  περιηγητών καθώς και των δημοσιογράφων που έγραψαν για τις μέρες της απελευθέρωσης, όπως ο Παγανέλης. Η έρευνα μου επεκτάθηκε σε φωτογραφικά αρχεία και γκραβούρες, σε λαογραφικά και ενδυματολογικά μουσεία, στα βιβλία του τσιφλικά Καραπάνου και του βουλευτή Παχύ που αναφέρονται στο αγροτικό ζήτημα, στις αρχιτεκτονικές μελέτες του Ορλάνδου, στα κείμενα του τότε μητροπολίτη Σεραφείμ Ξενόπουλου και πάρα πολλών άλλων. Φυσικά μίλησα και με ηλικιωμένους Αρτινούς που έζησαν στις αρχές του 1900, όταν ακόμα δεν είχε αλλάξει σημαντικά η εικόνα της πόλης και διατηρούσαν πολλά έθιμα, συνήθειες και παραδόσεις από την εποχή της οθωμανοκρατίας.

ΕΡΩΤ. Θα μπορούσε το μυθιστόρημά σας να διαδραματίζεται σε οποιαδήποτε πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή αποκλειστικά και μόνο στην Άρτα;

ΑΠΑΝΤ. Οπουδήποτε υπήρχε αντίστοιχο πολυφυλετικό και πολυπολιτισμικό περιβάλλον, την ίδια όμως χρονική περίοδο. Τονίζω το ζήτημα της χρονικής περιόδου, γιατί οι συνθήκες σε παλαιότερους καιρούς ήταν πολύ διαφορετικές. Ήδη, δηλαδή, στην Οθωμανική αυτοκρατορία είχαν γίνει πολλές μεταρρυθμίσεις προς την κατεύθυνση της ισονομίας των πολιτών και την παροχή ελευθεριών στους μη μουσουλμάνους. Ξεκίνησαν δειλά από το 1830 και ουσιαστικά με τα σουλτανικά φιρμάνια Τανζιμάτ του 1839 και  Χατιχουμαγιούν του 1856. Γι’ αυτό άλλωστε ανθίζει την περίοδο αυτή ο ελληνισμός στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στις Κυδωνιές - το σημερινό Αϊβαλί - και αλλού. Βέβαια, κατά περιοχή υπήρχαν ιδιαιτερότητες· όπως στην Μικρά Ασία και στον Πόντο, όπου ζούσαν πολύ περισσότερες φυλές ή το μουσουλμανικό στοιχείο υπερείχε αριθμητικά. Να σημειώσω δε ότι σ’ αυτές τις περιοχές υπήρχε πλήθος φτωχών Τούρκων, σε αντίθεση με την Άρτα όπου συγκριτικά ήταν πολύ λιγότεροι. Ακόμη, ότι στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία εγκαταστάθηκαν πολλοί έποικοι Τούρκοι από το Ικόνιο, οι λεγόμενοι Κονιάροι, ενώ στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου ήταν κυρίως εξισλαμισμένοι απόγονοι των χριστιανών σπαχίδων. Ωστόσο,  επί της ουσίας και στα βασικά θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο η συνολική εικόνα δεν διαφοροποιείται σημαντικά.  

ΕΡΩΤ. Υπάρχουν προσωπικά σας βιώματα από την Άρτα στο βιβλίο;

ΑΠΑΝΤ. Με την έννοια των συγκεκριμένων περιστατικών υπάρχουν δύο. Το πρώτο είναι η σκηνή όπου κινδύνεψαν να πνιγούν στο ποτάμι ο Γιοσέφ και ο Μεναχέμ. Είχα μια ανάλογη εμπειρία στο ποτάμι του χωριού μου, αν και συνέβη και εξελίχθηκε με πολύ διαφορετικό τρόπο. Το δεύτερο είναι όσα “αστεία” κάνει ο Πρόκας, πάλι στο ποτάμι, με θύμα τον Σιδέρη ή τα βατράχια. Βίωμα όμως είναι και η γλώσσα. Στην ντοπιολαλιά υπάρχουν αρκετές οθωμανικές λέξεις τις οποίες όλοι χρησιμοποιούσαμε, κι εγώ προσωπικά, αφού έζησα εκεί μέχρι 18 ετών. Για παράδειγμα στην Άρτα το καλαμπόκι το λέμε ρόκα, χρησιμοποιώντας μια λέξη οθωμανικής προέλευσης. Αναντίρρητα, βιώματα θα μπορούσε να ονομάσει κανείς και όσα πότισαν και βάφτισαν την ψυχή μου μεγαλώνοντας σ’ αυτόν τον τόπο και τα οποία περνούν αδιόρατα στο κείμενο· κι ακόμη, αυτή τη θυμοσοφία των παλιών γερόντων που κατά κάποιο τρόπο συγκέντρωσα στον παππού Ισμαήλ.

ΕΡΩΤ. Είναι τυχαίο που οι βασικοί πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος ανήκουν στις τρεις παλαιότερες μονοθεϊστικές θρησκείες; Και πώς αυτό επηρεάζει την ιστορία του βιβλίου σας;

ΑΠΑΝΤ. Στην Άρτα εκείνη την εποχή ζούσαν Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι και σ’ αυτές  τις θρησκείες πίστευαν. Πρόκειται ,δηλαδή, για πραγματικό στοιχείο. Ωστόσο, γίνονται νύξεις για τον επηρεασμό των Οθωμανών, ως προς ορισμένες πτυχές της συμπεριφοράς τους, από θρησκείες της Ανατολής. Όσο για την εξέλιξη του βιβλίου είναι άρρηκτα δεμένη με τα θρησκευτικά πιστεύω, δεδομένου ότι με βάση αυτά  διαχωρίζονταν οι λαοί και όχι με τη φυλετική καταγωγή. Ο Ρωμιός είναι χριστιανός. Ο Εβραίος ταυτίζεται με  την  ιουδαϊκή θρησκεία. Το “Τούρκος” είναι ταυτόσημο του μουσουλμάνου, ενώ κανείς μουσουλμάνος δεν αποκαλούσε “Τούρκο” τον ομόθρησκό του, αφού την εποχή εκείνη σήμαινε για τους ίδιους ο άξεστος, ο αγράμματος, ο χωριάτης. Επηρεάζει και τη συμπεριφορά των ηρώων μου και των πραγματικών προσώπων της εποχής - οι οποίοι στο μυθιστόρημα λειτουργούν ως δευτεραγωνιστές ή κομπάρσοι - καθώς οι θρησκείες χρησιμοποιούνταν από όσους απεργάζονταν τη διχόνοια· πότε ως πρόσχημα στους εμπορικούς ανταγωνισμούς Ελλήνων - Εβραίων, πότε ως φρύγανο για να συνδαυλίσουν οι επιτήδειοι το φανατισμό, τα μίση και τα πάθη και πότε ως προκάλυμμα στην επιδίωξη των στόχων κάθε μορφής εξουσίας.

ΕΡΩΤ. Πόσο επίκαιρο, πόσο κοντά στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία είναι ένα βιβλίο με φόντο την οθωμανοκρατούμενη Άρτα;

ΑΠΑΝΤ. Το μεταναστευτικό κύμα των τελευταίων ετών, το πολυφυλετικό και πολυπολιτισμικό περιβάλλον που δημιουργείται καθώς και η ανάγκη ύπαρξης ανοικτών και ανεκτικών κοινωνιών θεωρώ ότι το καθιστούν απόλυτα επίκαιρο. Εξάλλου, οι πανανθρώπινες αξίες που  πραγματεύεται ποτέ δεν έπαψαν να είναι διαχρονικές μα και επίκαιρες, καθώς και τα αρχέτυπα του μητρικού φίλτρου, της ανταπόδοσης της ευεργεσίας, της φιλίας, της παιδικής αθωότητας και της διαρκούς ανακύκλωσης του χρόνου. Αενάως επίκαιρη είναι και η τέχνη του λόγου, ανεξάρτητα εάν στίβος της είναι το κοινωνικό μυθιστόρημα με φόντο την ιστορία -όπως το Ιμαρέτ - ή μυθοπλασίες σε τρέχοντα χρόνο.

ΕΡΩΤ. Ποια θα λέγατε ότι είναι τα Ιμαρέτ του σήμερα;

ΑΠΑΝΤ. Με τη συμβολική σημασία που δίνεται στο βιβλίο, όλη η γη, για όσους τη βλέπουν με τον τρόπο του παππού Ισμαήλ. Με την ακριβή της έννοια, οι  οργανώσεις που επιτελούν πραγματικό φιλανθρωπικό έργο. Αναφέρω ενδεικτικά τα συσσίτια στα Χανιά,  την Κιβωτό του Κόσμου που δημιούργησε ο πατέρας Αντώνιος στον Κολωνό, το Χαμόγελο του Παιδιού, τους Γιατρούς χωρίς Σύνορα και βέβαια πάρα πολλές άλλες.   

ΕΡΩΤ. Υπάρχει κάποιο Ιμαρέτ στην Ελλάδα που το έχετε πιο κοντά στην καρδιά σας;

ΑΠΑΝΤ. Δεν μπορώ παρά να πω την αλήθεια κι ας μεροληπτώ. Με αφορμή αυτό το βιβλίο παρακινήθηκε στην Άρτα μια ομάδα ανθρώπων, η οποία συστήνοντας μια μη κερδοσκοπικού χαραχτήρα εταιρεία με την ονομασία «Δίκτυο κοινωνικής υποστήριξης και αλληλεγγύης Ιμαρέτ», διανέμει συσσίτια σε απόρους ανεξαρτήτου εθνικότητας, βοηθούμενη και από την “Αντιρατσιστική κίνηση για τους μετανάστες Άρτας ”, από ιερείς και ιδιώτες μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται φοιτητές και μαθητές. Η κίνηση αυτή με συγκίνησε ιδιαίτερα και αυτό το Ιμαρέτ έχει την πιο κοντινή θέση στην καρδιά μου.

ΕΡΩΤ. Τι ρόλο παίζει ο χρόνος στο μυθιστόρημά σας;

ΑΠΑΝΤ. Η ζωή και ο χρόνος, ως αμφίρροπες φυσικές δυνάμεις, συγκρούονται και ο ορισμός του αποτελέσματος αυτής της σύγκρουσης συνοψίζεται στη παροιμία που χρησιμοποιεί ο παππούς  Ισμαήλ: «Κάθε μάνας γέννα, πεσκέσι του θανάτου». Μια αμείλικτη αλήθεια η οποία δεν λέγεται για να μας τρομάξει, αλλά θυμίζοντάς μας το πεπερασμένο της ζωής να χαλιναγωγήσει την αλαζονεία μας, τις μικροπρεπείς και υπερφίαλες συμπεριφορές μας, τις αδικίες, το τυφλό μίσος και τις έχθρες και γενικότερα να μας βοηθήσει να έρθουμε σε επαφή με τις πραγματικές διαστάσεις των επιδιώξεών μας.  Συνάμα, ο χρόνος, μέσα από τα μηνύματα του βιβλίου και το  ψηλάφισμα εκείνης της μακρινής - αλλά όχι ανοίκειας με τη δική μας - εποχής εμφανίζεται να κάνει κύκλους, ώστε κοιτάζοντας κανείς προς τα πίσω να οπλίζεται και να μαθαίνει για να αντικρίσει καθαρότερα τις αλήθειες του σήμερα.  

ΕΡΩΤ. Υπάρχει συμβολική ή μεταφορική αξία στα ονόματα των ηρώων;

ΑΠΑΝΤ. Σε αρκετά που προσφέρονταν από τον χαρακτήρα τους ή τις καταστάσεις στις οποίες περιήλθαν. Η Αγνή συμβολίζει την αγνότητα. Η Αναστασία την ανάσταση και την αναγέννηση μέσα από τις δυσκολίες και τα χτυπήματα της ζωής όπως έγραψα και  σ’ ένα τραγούδι μου: «Μα μη θαρρείς/ πως είν’ εχθρός ο πόνος/ ξαναγεννιέται ο άνθρωπος/ σα μείνει μόνος». Ακόμη, ο Φάσγανος  τον άρπαγα, ο Ντογάν τον φανατικό και πολεμοχαρή, αφού στα τούρκικα σημαίνει γεράκι, ο Κρόκαλος, τον σκληρόκαρδο. Ωστόσο, για τους δύο βασικούς ήρωες επέλεξα ονόματα που χρησιμοποιούσαν εκείνη την εποχή στην Άρτα, χωρίς κάποιο συμβολισμό, ενώ υπάρχουν και τα πραγματικά πρόσωπα που μπλέκονται με τα μυθοπλαστικά, όπως ο βασιλιάς Γεώργιος, ο τσιφλικάς Καραπάνος, ο δήμαρχος Αντωνόπουλος, ο μητροπολίτης Σεραφείμ και άλλοι.